Miłosne perypetie tytułowego bohatera epopei stanowią, obok historii Jacka Soplicy i sporu o zamek Horeszków, jeden z głównych wątków „Pana Tadeusza”.
Tadeusza poznajemy w momencie, gdy jako dwudziestoletni młodzieniec, wraca do domu swojego wuja, po skończonej nauce w szkołach wileńskich. Tuż po przybyciu do dworku, Tadeusz spotyka Zosią, młodziutką dziewczynę, córkę Ewy Horeszkówny, którą zajmuje się „ciocia” Telimena, a na której wychowanie łoży środki Jacek Soplica. Jednak na uczcie wydanej w zamku Horeszków, poznaje Telimenę, uroczą opiekunkę Zosi i jedną z najbardziej charakterystycznych bohaterek „Pana Tadeusza”.
Młody Tadeusz ulega urokowi i czarowi osobistemu starszej od siebie kobiety, która doskonale zna sztukę kokietowania i wdaje się z nią w romans. Jednak po spotkaniu z Zosią, odkrywa, iż ona jest tą tajemniczą, uroczą nieznajomą, którą spotkał tuż po swoim przyjeździe do Soplicowa i zakochuje się z wzajemnością w młodziutkiej dziewczynie.
W Tadeuszu odzywają się wyrzuty sumienia i poczucie obowiązku, które nie pozwalają mu połączyć się z ukochaną kobietą. W noc zajazdu, Tadeusz rozmawia ze swoim opiekunem i wyjawia mu swoje uczucia i zamiary względem Zosi, a także nie widząc innego wyjścia, postanawia zaciągnąć się do wojska polskiego w Księstwie Warszawskim. Sędzia gniewa się na Tadeusza, że ten wdał się w romans z Telimeną. Zrozpaczony młodzieniec postanawia utopić się w stawie, jednak powstrzymuje go zajazd na dwór. Najazd na Soplicowo i późniejsze wypadki pozwalają Tadeuszowi wyplątać się z trudnej sytuacji osobistej, więc Tadeusz zaczyna starać się o względy Zosi.
Rozkwitająca miłość dwojga młodych ludzi cieszą zarówno ojca Tadeusza, Jacka Soplicę, jak i Sędziego, którzy w tym małżeństwie widzą szansę pojednania dwóch zwaśnionych rodów. Jednak Tadeusz zmuszony do wyjazdu z Litwy, wstępuje do wojska, a po roku powraca z poczuciem dobrze spełnionej misji i żeni się z ukochaną dziewczyną. Podczas uroczystości młoda para uwłaszcza chłopów, co jest wyrazem troski o los innych ludzi i nadchodzących zmian.